Tananing turli funksiyalariga ijobiy tasir ko`rsatadigan aminokislotalar majmuasi. Aminokislotalar muhim oziq moddalar bo`lib, oqsillarni sintez kilishda asosiy kurilish materialidir. Oziq- ovqatlar tarkibidagi aminokislotalar etishmovchiligi gormonlar va fermentlar sintezi buzilishi natijasida tanada salbiy o`zgarish- larga olib keladi.
Aminokislotalar almashtirish mumkin bo`lmagan, shartli al- mashtirib bo`lmaydigan, almashtirish mumkin bo`lgan turlarga bo`linadi. Almashtirish mumkin bo`lmagan aminokislotalarinson tanasi tomonidan sintez qilinmaydi. Ular faqat yuqori sifatli oqsillarni
o`zichiga olgan ozikalar yoki farmasevtik preparatlarni qabul qilish- dagina inson tanasiga singadi. Lizin: 2,6-diaminogeksan kislotasi aminotransferazlar faol mar- kazlarining bir kismi (oqsil almashinuvida ishtirok etadigan fermentlar) hisoblanib, giston oqsillari (xromatidlarni shakllanti- rish uchun zarur) tarkibiga kiradi. Lizin stishmovchiligi - xromosoma shakllanishi mexanizmlari buziladi va natijada xujayra bo`li- nish jarayoni ham buzilishiga olib keladi. Leysin: 2-amino-4-metilpenan kislotasi, yog`li kislotalar sintezi- da katnashadigan oralik metabolit hisoblanadi. Leysin stishmovchi- ligida lipid va steroid gormonlar sintezi buziladi. Izoleysin: 2-amino-3-metilpentan kislotasi, yurak va mushak oksil- lari tarkibida eng ko`p uchraydigan aminokislota. U inson tanasi uchun energiyaning asosiy manbai - glyukozaga aylanish xususiyatiga ega. Izoleysin etishmovchiligida muskul massasining kamayishi, yurak funksiyasining buzilishi, bolalarda jismoniy rivojlanish- danorqada qolish jarayoni kuzatiladi. Valin: 2-amino-3-metilbutan kislotasi, serotoninning optimal da- rajasini saklab turadi, nerv tolalarining mislin kobig`ini ximoya kiladi. Valin etishmovchiligi natijasida ish faoliyatining pasa- yishi, xotira va dikkat-etiborning zaiflashuvi kuzatiladi. Metionin: 2-amino-4-metiltiobutan kislota, adrenalin, asetilxo- linning sintezi uchun zarur bo`lgan metil guruhlarining donoridir. Metionin neyropeptidlar - oksitosin, enkefalin tarkibiga kiradi. Metionin etishmovchiligi natijasida jigarga yog` to`planishi, xolesterin miqdoriningoshishi kuzatiladi. Treonin: 2-amino-3-gidroksiyog` kislota, kollagen va elastin sintezi- da, gumoral immunitet va yog almashinuvini boshkarishda ishtirok etadi. Treonin etishmovchiligida yog` gepatozi rivojlanish xavfi tu- g`iladi, bo`g`inlarning normal ishlashi buziladi. Yuqumli kasallik- larga qarshi immunitet pasayadi. Triptofan: 2-amino-3-propion kislotasi. Triptofan etishmovchi- ligida depressiya va uyku buzilishi kuzatiladi. Fenilalanin: 2-amino-3-fenilpropion kislota, dofamin sintezi uchun zarur bo`lgan modda. Fenilalanin etishmovchiligida impuls- larning dofaminenergetik uzatilish mexanizmi buziladi, o`rganish qobiliyati pasayadi. Nevrologik kasalliklarning rivojlanish xavfi oshadi. Shartli almashinib bo`lmaydigan aminokislotalarga arginin,
gistidin kiradi. Bular inson tanasida sintez kilinishi mumkin, lekin bu jarayon uzoq vaqt talab etadi. Bolalarda mazkur aminokislotalarga bo`lgan ehtiyoj yuqori bo`ladi. Chunki bola organizmi o`sadi va rivojlanadi.
Arginin: 2-aminopropan kislotasi. Arginin mikrosirkulyator tomir shakllanishida qatnashadi va vazodilyatator ta’sirga ega. Arginin stishmovchiligida bolalarda jismoniy rivojlanish kechikishi kuzatiladi.
Kattalarda gipertoniya, qandli diabet, yurak-qontomir patologiyalar rivojlanish xavfiningortishi kuzatiladi. Gistidin: 2-amino-3,4-imidazolilpropion kislota, gemoglobin tarkibiga kiradi, gistamin sintezi uchun substratdir. Tanadagi gistidin stishmasligida revmatoid artrit rivojlanish xavfi ortadi, anemiya belgilari paydo bo`ladi va eshitish faoliyati pasayadi. Almashtirish mumkin bo`lgan aminokislotalar organizmda oziq-ov- katdan tushgan moddalardan sintezlanishi mumkin. Turli xil surun- kali kasalliklarda mazkur aminokislotalarga bulgan ehtiyojortadi. Alanin: 2-aminopropan kislotasi, pantoten kislotasi va koferment
A tarkibiy qismiga kiradi. Alanin etishmovchiligi organizmda uy- kuchanlik, gipoglikemiya, ishtaxaning yo`qolishiga olib keladi. Asparagin kislotasi: aminoyantar kislotasi. Markaziy asab tizimi- ning ko`zg`alish va tormozlanish jarayonini boshkarishda katnashadi. Asparagin etishmovchiligi natijasida dikqat-etiborning zaifla- shuvi va surunkali charchok belgilari kuzatiladi. Sistein: 2-amino-3-merkaptopropion kislotasi. Glutation, sistin, taurin va keratin sintezida qatnashadi. Sistein etishmovchiligida oqsil biosintezining buzilishi, immunitetning pasayishi kuzatiladi.
Glutamin kislotasi: aminoglutar kislotasi, ornitinning biosin- tezida qatnashadi. Markaziy asab tizimida K+ ioni transportini boshkaradi, miozin va aktin mushak oksillari tarkibiga kiradi, neyrotransmitter xisoblanadi. Glutamin kislotasi etishmovchiligida mochevina sintezining buzilish, mushak massasining pasayish, marka- ziy asab tizimi faoliyatining pasayadi sustlashuvi kuzatiladi. Glisin: aminouksus kislotasi markaziy asab tizimini tormozlovchi
neyromediator xisoblanadi. Glisin etishmovchiligida uykusizlik, ko`zg`aluvchanlik, gaperaktivlik kuzatiladi. Prolin: 2-pirrolidinkarbon kislotasi, kollagen va elastin tarki- biga kiruvchi gidroksiprolin birikmalari sintezi uchun zarur. Prolin etishmovchiligida, terida o`zgarishlar(ajinlar, ugri) kuzatiladi. Serin: 2-amino-3-gidroksipropion kislotasi xujayra membranasi- ni tiklovchi moddalar: etanolamin va xolin tarkibiga kiradi. Serin etishmovchiligida tez-tez bosh og`rig`i, umumiy xolsizlik va bo`g`imda ogriklar kuzatiladi.
Tirozin: 2-amino-3,4-gidroksifenilpropion kislotasi pepsin va insulin tarkibiga kiradi. Qalkonsimon bezida ishlab chiqarila- digan gormonlar sintezi uchun zarur. Tirozinstishmovchiligida akliy mehnatning pasayishi, oshqozon-ichak tizimida buzilishlar kuzatiladi.
